Qazaq soldatı - 09

Alğaşqı atıp jeberer oğıñnıñ özen jau keudesene däl tigezerdey bop,
jer tarpıp turmız. Tañerteñge beybet oylardıñ bäre de jım bolıptı.
Tez-tez, ıqşam jinalıp, jüruge äzerlenep jatırmız. Äldeqaydan tez
jöñkelep kelep qalğan jük maşinaları joldıñ yeke betene jarıla tezelep
qalıptı:
— Asıqpañdar, tez jinalıñdar! — dep, Petr qaljıñdap qoyadı.
— Barlıq süyespenşelek hattardı, Kostya, sezdeñ kolhozğa jebereyek. Yeñ
berek orın sol jaq bolar. Tübende bereumez tauıp alıp orındı-ornına
jeberermez, — dep, tağı bereuler qaljıñdap jatır.
Ber sağattan keyen jük maşinaları jöñkelep jürep kette. Sığılısa
tielgen jauıngerler... Ärber maşina yeke jaqqa qarağan nayza uştarınan
kerpedey tekereyep körenede. Ayqış-uyqış quyıp tastağan tas jol
jılanday ierelede. Tañ ata, kem üşen äzerlengen bolsaq, sonıñ qaramağına
keldek...
3
Jar qabaqqa taqay salınğan tas köper osı ber künderde maydannıñ ber
tar qıltañına aynalıp ketepte. Batıstan şığısqa qaray ağılğan äskerge
aralas köp jurt köper auzında qarbalas jasap, tığındap tastağan yeken.
Ber ğana bölemşe dep sanalatın toğız jauınger altı sağat alısıp, äreñ
degende tärtepke qol jetep, mene yeke kün boyı şegengen äsker bölemdere men
josığan jurttı ötkezep turmız.
Polkovnik Ozimin bezdeñ köñelemezde kötergese kelep.
— Bul bes künneñ eşende maydannıñ yeñ auır jereneñ bere sol yeleusez
köper boladı. Soğısqa kermedem dep renjemeñder... Soğıstı sol jerden-aq
jaqsı körerseñder, — dep yede, aytqanı qate ketken joq...
Aynalamız astan-kesten. Jer betene qorasan şıqqanday. Düniedege
bar ün bezdeñ üstemezge jinalğanday: gürseldeyde, ökerede, ulidı. Aspan
berese jarılğanday, berese jırtılıp ketkendey, yende ber kezde saldırgülder qulap kele jatqanday boladı. Osı mañda sekerep tüspegen ber tas
qalmağan seyäqtı. Köperdeñ qay jerde yekenen däl belgelep alğan jau
samolettere tün eşende de kelep, dürken-dürken bombalap ketede.
Güjeldegen motor, öñeşe qızarğanşa ökergen maşinalar, şulasqan,
kereldesken bosqın jurt köper basındağı ayğay-süreñde qozdıra tüsede.
Ärkemge de tezerek ötu kerek. Ärkem de özene jol berseñ ğana tärtep bar dep
tanidı. Köper bereu de, ötem deuşeler mıñdar...
Kurstan kelgen jegetter, bezde berden-aq maydanğa salar, maydan şegene
jetken soñ-aq jaumen betpe-bet kelermez, kem qanday yekenen sonda körermez
dep oylap yedek. Kelgen küne, kelgen sağattan bastap, ömer men ölemneñ
şekarasında bolarmız dep yedek, onımız bolmay şıqtı. Jau äle
şabuılmen kelede. Kün sanap mardamsıp, elgerelegen sayın keudem-soqqa
salıp, ar-namıstı taptap, yel yesenen ketpestey qorlıq-zorlığımen kelede.
Mas ögezdey, nas şoşqaday, bası jetken jeren artımen lastap kelede.
Bez äle sırt jumıstamız. Azov teñezene qulaytın yeleusez ber özenneñ,
yeleusez ber köperende tärtep ornatıp turmız. Soğıs qasında turıp,
soğısqa kere almağanımızğa, antpen baylağan yerlegemezde körsete
almağanımızğa qınjılamız da. Äzerge bar estep turğanımız, ärber
tärtepte qalada qalay jüru, qalay turudı basqaratın militsionerdeñ ese.
Ursatınımız da, ursu yestitenemez de özemezdeñ adamdar. Munıñ qay
jerende yerlek bolmaq, qay esemen jauınger sınalmaq!
Qalada beybet şaqta tärtep üşen janjaldasıp jatqan adamdı sirek
köruşe yedek. Yende, köper basında mıñdağan adamnıñ barlığı — tärtep,
tärtep! — dep ayğay saladı. Tar ğana köpermen mıñdağan adam ötse,
mıñdağan adam tağı terelep tur. Dau-janjal qıza tüspese, bäseñder yemes.
Öytkene, osı josığan jurttıñ, artın terey jau qoldarı kele jatır.
Aldına bosqın jurttı tosıp, oq qağar yetep kelede. Jau jaqındağan
sayın köper tınısı da tarıla tüsede.
Yeleusez köper yeleule esteñ tiege yekendegene älgede ğana tağı ber dälel
kelde.
— Sezdeñ qaramağıñızğa jeberelgen pulemet bölemşeseneñ komandire
Baranov! — dep, jas serjant mağan raport berde.
— Neşe pulemet?
Serjant sanın ayttı.
Kelgen pulemetter onşa köp bolmağanmen bäre de joğarı atatın
pulemetter yeken. Mağan ol zeñberek divizeyäsı kelep qosılğanday küş
berde. Pulemetteremde jau samoleteneñ künde kelep jürgen känege joldarın
tosa ornalastırdım da öz oyım jetken jerge deyen tapsırmalar berdem.
Osı arpalısta yeke kün, yeke tünemez ötep baradı. Tarsıl-gürsel men udaşuğa qulağımnıñ üyrenep ketkene sonşa, köperden jüz metr ğana
bılayıraq şığıp yem, tıp-tınış seyäqtana qaldı. Tau özeneneñ küberküber küñkeldep ağıp jatqanı da yestelde. Tau käduelge beybet şaqtay, tañ
jaqındağanın belderep, özenneñ ar jağında qoraz ayğay saladı. Oğan
josığan jurttıñ arbasınıñ berenen tağı ber qoraz jauap qayırdı.
Tamağın körep, dausın kergetep turıp jauap berde. Köper üstendege qara
boran şañnan şıqqan soñ, tañ qarañğısında qattı jarqırap keteten
oñtüstekteñ ülken-ülken juldızdarı da ayqın körenep tur. Qazılğan okop
qoparılıp, oyılıp qalğan apandarğa qulay-sürenep, men ağaş arasına
aparıp jatqızıp qoyğan yeke jaralı joldastarımdı ezdep kele jatırmın.
Qulağan, sınğan ağaştar ayaqtan şalıp, jürgezbey kelede. Auır bombalar
qoparıp ketken tereñ şuñqırğa yeke jaralını özem jatqızıp ketep yem,
qazer taba almay jürmen. Şuñqır sanı da köbeyep ketken belgelegen
ağaştarım da joq.
Keşe keşten bastap köper arqılı jurttı ötkezudeñ bastığı men bolıp
qaldım. Äuele bastığımız barlau vzvodınıñ komandire leytenant
Aleksey Gorkin yede. Meneñ bölemşem sonıñ qaramağına berelgen.
Kündezge tolassız bombalaulardan aman kelgen leytenant däl keşke
jaralandı. Kün batıp, qızılı sönep, yende bombalau toqtalar dep,
sığılısıp, qañtarılıp turğan jurttı tağı da ötkeze bastap yedek,
äldeqaydan sap yete tüsken üş auır samolet tömen tönep kep, qara qustay
aynalıp jürep, köper mañayın bombalay bastadı.
Şığısqa qaray köşerelgen önderes orındarınıñ jüzdegen
maşinaları men äsker quraldarı, bosqın jurttıñ at-arbaları lap berep
köperge umtılğanda, berene-bere soqtığısıp, köper aldın tağı tığındap
tastadı. U-şu jurtqa jön seltep, ämer berep turıp, özenneñ jağasına,
köperge jaqın ber bomba tüskende Gorkin jatıp ülgere almay qalıp yede.
Bomba gürs yette de, küş yekpenemen Gorkinde laqtırıp jeberep, köperdeñ
jaqtauına aparıp soqtı.
Gorkin qattı ber ışqınıp qaldı da, üreylenep, kimelep bara jatqan
bereuge:
— Keyen! — dede. Dausı ışqınıp, aşıraq şığıp kette.
Qauep-qater ötkennen keyen surasatın ädetemez boyınşa:
— Joldas leytenant, jaralanğan joqsız ba? — dep suradım.
Gorkin qolın ber seltede de, azğana jarıqşaqtana qalğan dauıspen
ämer berep, öz jumısın basqara berde. Gorkinneñ keşe qarlıqqan dausı
tün ortasına deyen onşa älseremey üzdeksez şığıp turdı. Ber kezde dausı
kenet üzelep, bastağan ber sözde ayağına jetkeze almağanın añdap qaldım.
Bulığıp, şaşalıp qalğanday boldı. Jalt qarasam Gorkin öte bergen ber
jük maşinasınıñ qanatına asıla qulap baradı yeken. Men quşaqtap
süyey bergende, köylegenen ötep ketken jelemdey jabısqaq, jılı qan
qolıma belende. Arqa jağın qan jauıp ketken yeken. Gorkin auır ber
ıñıranıp qaldı da:
— Komandanı sen al, serjant Sartaliev! —dede. Men köterep alıp,
jağadağı yeñ jaqın şuñqırğa äkep, sırt köylegen şeşendergenşe Gorkin
yessez de bolıp qalğan yeken. Jaraların tañıp, yesen jidırğan soñ, men onı
kez kelgen maşinamen keyen qaytarayın dep yem, könbede.
Arqasında tolıp jatqan bomba jarıqşağı tigen jara bar, sol jaq
iıqtıñ üsteñge yete köldeneñ jırtılıp ketepte. Tünde bez ondağan
jaralını elgere jönelttek. Gorkin köper basınan ketkese kelmede. Andasanda yesenen jañılısıp ketede. Yese jinalsa-aq:
— Şamañ keleten be? Köperdeñ aldın aşıq usta... Äsker bölemderen
aldımen ötkez!.. Tañerteñ basımdı köteruge de jararmın, — dep ılği
ümettenep jattı.
Bügen keşke qaray Gorkin qattı älserep kette. Tüse ölektey kögerep,
qolın da qozğay almay qaldı. Jöneltuge sonda ğana rizalıq belderde.
Şegengen äsker bölemdereneñ eşende aurular men jaralılardı tasitın
jabıq maşinalar da bar yeken däreger de bar yeken. Basında döñgelek aq
qalpaq, üstende aq halat, közelderek kigen qartañ däreger yeke ret kelep,
Gorkinneñ jaraların qayta baylap berep, maşinağa alıp ketpek yede,
Gorkin könbey qoydı:
— Maşinada tunşığıp ölem ğoy. Salqındau ağaş eşende jata
turayın. Qazer bäreber ketpeyseñder. Däl jürerde aldırıñız, — dede.
Däreger maşinası ötken tünde ğana köperge jaqınday aldı da,
Gorkinde de tünde ğana jönelttem. Özem köterep aparıp saldım.
Qazer men keyenerek jaralanğan yeke joldasımdı ezdep kele jatırmın.
Olardı da elgere jöneltuge ber jauıngeremde jeberep yem, taba almay
qayttı. Yende mene, özem de taba almay jürmen. Kündez talay körep jürgen
belgele jer köşep ketep, onıñ ornına balşıq alğan köp şuñqır kelep
qonğan seyäqtı. Keşe ğana köleñkele kök orman örtke şalınğanday
selderep qalıptı. Küygen temer men şüberek ise kelede.
Mene, belgele şuñqırdı da taptım. Beraq joldastarımdı taba
almadım... Tani sala quanıp ketep, şuñqırğa tüse qalıp yem, tereñdege yeke
yese bolıp ketken yeken. Burınğı soğıstarda oq ber tüsken jerene qayta
tüspeyde deuşe yede, bul soğısta burınğı zañdardıñ kül-talqanı şığatın
seyäqtı. Şuñqırğa qudıqqa qulağanday qulap, qayta tırmısıp şığa berep
yem, üyelep qalğan balşıq yetegenen üzelep qalğan adam ayağı qolıma elekte.
Yetek, yetek eşende üzelep ketken ayaq, üzelep ketken adam ayağı. Qorqıp ketep,
tez laqtırıp jeberdem. Jaralı joldastarımnan berjola ayrılğanımdı
da beldem. Osı yekeue meneñ bölemşemneñ berenşe qurbandarı boldı. Ärber
qurban ayqas üstende bolar dep arman yetuşe yedek, ömer öze osılay
uyğarıptı. Bul yekeue mıñdağan adamdardı köperden aman ötkezep, özdere
qurban boldı. Gorkin anau, auır halde gospitalğa jöneltelde.
Yende mene, köper basındağı tärtep bastığı bolıp qaldım. Ştabqa haljaydı aytıp jebergen raportıma bastıq dep qol qoyuğa tura kelde. Azıraq
qısılğandaymın, bastıq bolmasqa amalıñ da joq. Közeñ azğana tayıp
ketse-aq şoferlar jantalasıp, kimelep kelep qaladı. Soqtığısıp,
elegesep qalu degender uyat sanaludan şığıp qalıptı. Maşinanıñ
doñğalağın jartı aynaldırıp elgere bassa, şın-aq beraz jer elgere barıp
qalğanday köreneten seyäqtı. Yeşkem ornında tınış tura almaydı.
Äserese, jay halıqtıñ eşende tınışsızdarı köp.
— Sez meneñ kezegemde on ret äsker bölemderene alıp berdeñez.
— Mene ötkezbegeneñ üşen jauap bereseñ äle, — degen ayğaylar alıstan
aybar şegep, ber bäseñdemeyde.
Keyde ağa komandirlerdeñ öze de tärtep beten jauıp qoyıp, üzelepsozılıp ötep kete almay turğan öz bölemderen şığarıp äketuge janın
saladı. Soldattıñ qattı qipaqtaytını özenen ülken komandirler
bolğasın, artığıraq qısıp jeberede.
Qabağın qattı tüyep alğan, zeñberek bölemeneñ ber mayorı, sol iığında
plaş-palatkası, oñ qolın berese sermey söylep, berese tapanşa asınğan
büyerene aparıp qalıp, mağan qattı zekep tur:
— Sen, serjant bala, şegenude durıs uyımdastırudıñ ne yekenene
tüsenemeseñ, joq pa? — deyde. — Bolaşaq şabuılğa nemene kepel?
Aldımen soğıs tehnikasın aman saqtap qaluımız kerek! Meneñ
bölemderemde kezeksez ötkezep jeberuge buyıramın! — deyde.
Bul jerde ber ğana telekte orındatqısı kelgen buyrıq beruden göre,
sol buyrıqtı orınday qoyu qiın. Jol üstende sığılısıp turğan qalıñ
jurtqa köldeneñ kelep kilekken mayor meneñ qolımnan kelmeste buyırıp
tur. Mayordıñ uzınnan-uzaq şubatılğan zeñberekter men keşkene
tankelere, oq artqan maşinaları men traktorları şubatılıp, qır asıp
jatır. Köper auzında da maşina men traktorlar, jük kölektere men
keşkene tankeler, şimay-şıtırman aralasıp ketep, sığılısıp tur.
Yeşkemde ornınan qozğay almaysıñ. Qattı ağıs aydap äkep üyep ketken tas
seyäqtı, aldıñğı ber tastı suırıp alsañ, art jağı tutas ber elgere basıp
qoyadı. Bezge berelgen buyrıq osı köperde şegendetep tastamay, neğurlım
köp jurttı ötkezep alu.
Men qolımdı şekeme aparıp, ustavımız boyınşa mayorğa sälem
berdem de:
— Joldas mayor, buyrığıñızdı orınday almaymın! Joldan
bılayıraq turıñız. Şegeneñez, — dedem, qataldau dauıspen. Ağa
komandirdeñ aldında saqtalatın ädepte buzbasam da, köldeneñ berep
turğan ämeren orınday almaytınımdı añğarttım. Mayor ünsez şegenep
kette...
Mayordıñ ünsez şegenep ketkene jurt aldında meneñ bedelemde de ber
köterep tastadı. Kezege kelgen maşinalar, jaralılardı äkele jatqan atarbalar yeppen ğana jıljıp, kederes körmey ötep jatır. Aşu qanşa
qısqanmen durıstıq men jaqta yekenen moyındağan mayor şeterek barıp,
jaratpağan közen berese mağan, berese köperge tastap qoyıp, dobalday
qılıp temeke burap tur. Ärine, mayordıñ, zeñberekteren tez ötkezu kerek.
Köperden ötken äsker bölemdereneñ şegenep barıp, jaylı jerden bekenes
jasap jatqandarın da belem. Beraq büyerden kelep, özge bölemderge
köldeneñ turıp qalğan mayordıñ köşen alğa şığaram desem-aq köper
auzında «Orınbordıñ järmeñkese» bolğalı tur. Men äsker bölemdereneñ
barlıq maşinaların berden ötkezep jeberer yedem. Ol tügel, yeke künnen bere
arbası ornınan qozğala almay, jarqabaqtıñ, astında turğan ana ber
kemperde de quana-quana ötkezep jeberer yem. Maydanğa kelgendege öz
armanım da köper basınıñ tärteben tüzetu yemes, beraq amalım qaysı?!
Yeke kögelder-qubaqan ögez jekken kemper, biek arbasınıñ üstenen andasanda mağan qaray qolın ber sermep qoyıp, yeke kün boyı sol ornında tur.
Köze men müyezdere qap-qara, özge denese meñsez qubaqan atan ögezder, keyber
yelderdeñ täñere dep tabınuına turatın. Biekteu jarqabaqta turğandıqtan
jük maşinalarınıñ üstenen körenep turadı. Qazer tañ atıp kele jatqan
ala-köleñde bayağı öz ornında aq şatırday ağarañdağan, ärine, sol yeke ögez.
Qaz-qatar terese, quyrıq testese kele jatqan maşinalar men soğıs
quraldarı kemper bayğustı jolğa jaqındatpay qoydı. Qayta, ber adım
bolsa da jarqabaqtıñ astına qaray, ärerek şegendergen seyäqtı. Kereksez
şañ-şuñ toqtalıp, mına jurt künbe-künge ömerendege ädeptelege men
tärteben buzbasa, köperden ötue de oñaylana tüser yede. Jaralılarğa
arnalğan, qazer köperden ünsez ğana ötep bara jatqan maşinalar seyäqtı
bolsa bäre de budan on ret tez öter yede. Mayordıñ soğıs täñerlere de kezek
kütep qalmas yede.
Jabıq maşinalarda tunşığarday bolıp, aşıq maşinalarda künsep,
qatalap kele jatqan köp jaralılar bar. Şegenep barıp, bekenes jasap
alıp, jauğa qarsı turuğa tieste äsker bölemdere kütep tur. Mümken, divizeyä
komandire polktarıñdı üş sağattıñ eşende bekeneske sal degen buyrıq
alıp jatqan şığar. Onıñ orındaluı mına tar köperdeñ auzında, ne
bolğanı serjant Sartalievteñ qolında tur. Onı men ğana belem, basqalar
öz qamın oylap şulasadı.
Meneñ bölemşemneñ jauıngerlere bul künge deyen ädep saltına
üyretelgen aram sözderge barmaytın jegetter yede. Üş künneñ eşende
qabattay boratıp, qattı sözder aytuğa üyrenep alıptı. Äserese, Petr
aspandı jañğırtadı. Boqtıq ayta bastağandardıñ qasınan ündemey ğana
turıp keteten Vladimir Tolstov ta yende yeşkemnen qalısar yemes... Köper
aldımdağı azğana aşıq jerdeñ sol jaq şeten qorıp turğan Petr, kimeley
bergen şoferlarğa tärtep saqtaudı tüsenderu üşen, ayuday aqırıp qaladı.
Jalğız-aq, ündemey japırıp, jurttı özeneñ alıp denesemen
ığıstırıp turğan uzın boylı, alıp denele, Stalingrad jumıskere Semen
Zonin.
Köper auzınıñ tığını alınıp, aldıñğı maşinalar tez sırğıp ketep
yede, biek qırqanıñ arjağında kele jatqan qalıñ jurt, señdey sığılısıp
köperge kelep terelde. Köper aldındağı aşıq jeremez betelep qaldı.
Maşinağa jetekteremen soğılıp, auızdarın aranday aşıp, qarğığan
attar, jeñel maşinalardı ber jağına qaray ığıstıra qozğalğan auır
maşinalar, yeş närsene yestemegen tüsenbegen bop, jauıngerleremde de
basıp öterdey, keudelep kelede. Jegetterem de şegene bastaptı. Alısta
turğan kemper de uzın şıbıqpen jatqan ögezderen üste-üstene urıp,
turğızıp jatır.
Taganrog qalasına qaray ötep alıp, qorğanıs şeben qurğalı bara
jatqan äsker bölemdere men zeñberek, tankelerde aldımen ötkezu kerektegen
men de belem. Beraq äsker bölemdere bosqın jurttıñ at-arbalarımen
aralasıp alıptı da, basın suqqan jerden özdere de qozğala almay tur.
Sondıqtan bögesen bolıp, alğa turıp qalğan arbalar men jayaulardı tez
ötkezep jeberu kerek. Jurttıñ aldıñğı jağı toqtausız şubap öte bastasa,
qabaqta köldeneñdep turıp qalğan maşinalar, arbalar barlığı
bayqaladı. Ol jaqtağı jurt kezek degende öz betemen köbenese küşpen
qurıp jatır.
— Sol ber top qinağalı tursın-au... — dep, solay qarap yem, biek
jardan oyğa qaray artımen sırğıp barıp, yende tırp yete almaytınday
bolıp toqtağan jük maşinasınıñ üstendege ber top qızğa közem tüste.
Durısında, közem tüsken joq, sol maşinadan şığa qalğan tanıs ände
qulağım şalıp qap bastap kette-au deymen. Osınşa üyme-jüyme jat
dıbıstardıñ eşenen än yestelueneñ öze de jat yede. Közem sonı tekseru üşen
tüsken seyäqtı. Üş künnen bere uyqı körmegen adam, än yemes, tüs körep
turğanday da bolıp ketem. Qulağıma sene almaymın. Köper auzındağı
mına halde qanday kütpesem, än yesteluen de sonday kütpegen yekemen.
Beraq berden jılınıp ketken jurttıñ jüze, tügel solay qaray
burılıp qalğan moyındar mağan da yestep turğanıñ än degendey boladı.
Köpten tanıs ädeme än barlıq u-şudı, gürsel-güjelde basıp, bayağı beybet
küyendegedey yerke, oynaqı, yerken şığadı.
— Öleñ ömer sürudeñ qolqanatı,
Öleñ dosıñ berge öler, berge attanıp...—
deyde.
Än
şıqqannan
keyen
temer
betkenneñ
qarşıldağan
üne
de,
maşinalardıñ güjele de, jurttıñ ayğay-şuı da basıla bastağan seyäqtı.
Köpermen ötep bara jatqan qızıl äskerler ırjeyä külesep, än jaqqa qaray
qoldarın selteyde. Sausaqtarın yerenderene aparıp, qızdarğa süyü
işaratın jasaydı.
— Qazer bereu än saladı. Azıraq tınşığa turıñızdar! — deseñ, mına
jurt sene qutırğan şığar, der yede. Än öz betemen kelep, yereksez kilegep yede,
jurt qulağın soğan türepte. Bar adam solay qarap, ber-ber yezu tartıp
qaladı.
Än şıqqan maşinanıñ, üstende ber top qara köz, qolañ şaştı Ukraina
qızdarı otır. Sırtqı türlere oquşılar seyäqtı. Bereneñ üstene beren
qoyğan şamadan, korzinkalarınıñ üstene qızıl patefondı qoyıp,
oynatıp otır yeken. Jurttıñ köñelen bölep, jüzderen jadıratqanğa özdere
de quanıp ketkendey, jarqılday külesep, mäz bolıp otır.
Meneñ de älge ber kezdege aşuım tarap, qattı qısıp ustağan nagannıñ
salmağın yende sezep, qabına saldım. Maşinasınıñ qanatına şığıp,
moynın soza tıñdap turğan manağı mayorğa közem tüste.
— Auzıñ aşılıp qaptı, ana qabaqtağını köremeseñ? — dede mayor
mağan, qolın qabaqqa qaray sermep.. Jurttıñ berazı änge qaray
añtarılğanın körep, keybereuler maşinası men arbaların sına seyär jer
bolsa, qıstırıp qalayın dep jantalasıp qalğan yeken.
— Joldas mayor, järdem berueñezde suraymın! — dedem, manağı
menezeme keşerem surağanday jılı dauıspen. Mayor mağan ber jalt yette
de, bere qaray jürde. Jeñelgen ustaz, jeñgen şäkertene qalay qarasa,
mayordıñ közqarası da sonday yede. Azıraq uyalu da bar, beraq durıstıqqa
moyındap, yende şäkerten jaqtamaq, adal jaqtamaq. Älgede ğana qarsılasıp
qalğan mayor, yende menemen odaqtasıp qasıma kelep qatar turdı. Köper
tärtebe yeke yese küşeygendey boldı. Jurt ta keudeleude qoyıp, tez-tez öte
bastadı.
— Meneñ jauıngerlerem qarap otır, — dede mayor. — Joldas serjant,
maqul körseñ, qabaqtıñ aldınan tağı ber beldeu jasasaq qayted?
Men mayorğa rahmet ayttım. Mayor orap jatqan temekesen meneñ
auzıma tığa saldı da, tez tutatıp berep, öz bölemene jügerep kette. Uzamay,
mayordıñ jauıngerlere de jurttıñ aldın qulay beres qabaqtan orap
alıp, yende sığılısuğa ırıq bermey qoydı. Köper arqılı, äre tez, äre
yerken qozğalıs bastaldı.
— Şarşadıñ ba?— dede mayor, meneñ qasıma qayta kelep.
— Şarşağan joqpın, uyıqtap jürgendeymen... Kün batıp bara ma, tañ
atıp kele me?
— Bar, suğa basıñdı tığıp-tığıp al. Şomılıp şıqsañ tepte jaqsı
boladı. Ornıñdı mağan senep qaldıra tur.
Salqın sudıñ ağınına berer süñgep alıp yem, közem şıraday aşılıp,
är närse özeneñ ornına tüste. Ağarıp qalğan tañ, uzamay jaudıñ barlauşı
samolettere kelede, jurttı tez ötkez, art jağın, sığılısıp qalmasın,
yeskertep qoy deyde.
Özen bete surlanıp, otqa salınğan temerdey küñgert kögere bastaptı.
Tañerteñge jayau jel ädettegedey taza yemes, ört isen ala kelepte. Küygen
köñ, şöp-şalam isenen göre köñersegen temer ise basımıraq. Bul kezde
juqa jebektey kögelderlenep jeñel sezeneten aua, bügen bualdırlanıp
ketepte, äre qoyu, äre salmaqtı sezelede. Bulıñğır düniene yetegenen türe
örtep, narttay janğan qıp-qızıl kün şığıp kelede. Tau qırqaları, bult
yetektere tutana bastağanday qızara bastadı.
Teze qosıp, japıra qimıldap ketken mayordıñ otız şaqtı
jauıngerlere äsker bölemdere men bılayğı jurttıñ jegen aşıp, köperden
ötude yedäuer jeñeldetep tastağan yeken. Äsker bölemdere lek-legemen tez ötep
jatır. Yeke qatar bolıp ağılğan maşina, quraldardıñ arasımen jayau
jurt ta qalıñ ötep baradı. Art jaqtağı jurt bosqa sığılıspay, jau
samolettere kelep qalsa, ağaşqa qaray tez jıljıp ketuge äzer tur.
— Äsker bölemdere tügel öte almasa, tağı da keler tünge qaladı-au... —
dede mayor. Munısı jalpı kezekke köldeneñ kelep kilegep qalğan öz
bölemen ötkezep äketuge ruqsat surağanı da yede. Yekeumez de beremezde-beremez
tüsenep, ber ğana qarasıp qoydıq.
— Keşereñez, mayor, äsker bölemderen ötkezep ülgeruemez kerek. Joğarı
atatın pulemetterem qurulı tur. Yende kemşelek bola bermes. Är minut
auırlay tüskele kele jatır ğoy, — dedem.
Mayor bul oyıma rizalıq beldergendey boldı.
— Aspan! Aspan! — desep qaldı är jerden.
Ärerektege biek qırqadan sırğıp qana tüsep kele jatqanday, tömen
uşıp nemes samolettere jaqındap kelede. Ädes alıp qalğan jurt joldan
tez burılıp, say-jıralarğa qaray, ağaşqa qaray ketep baradı. Mayor
mağan ber qaradı da, öz bölemene qolın seltede. Men de qarsılıq
beldergenem joq.
Mayordıñ zeñberek polkı bar motorlarımen ber-aq gür yete tüsep,
bayağınıñ uzın aydaharınday şubatılıp, köperden öte bastadı. Äre
ıqşam, äre saspay qozğalıp baradı. Mayor bölemeneñ aldı jaqın belesten
asıp tüskende, art jağı köperden de ötep bolıp yede. Keşkene sur
maşinasın qunanday oynaqtatıp kep, jas leytenant köperden öte berep,
mayorğa maşinanıñ yesegen aştı, mayor maşinasına menep alıp, mağan ber
jımidı da:
— Köreskenşe qoş bol, serjant! Kez bop qalsañ, aldıña ber
kelterermen, — dede.
6
Manağı «Aspan! Aspan!» degende taqalıp qalğan jaudıñ jeñel
samolettere yede. Kündegesendey, qannen-qapersez tömen kele jatqanda tosıp
turğan pulemetterem dürse qoya berde. Seneñ soğısqa qatınasuıñ, keyde
osılay da bastalıp ketede yeken. Özeñ köper üstende tärtep saqtap tursıñ,
seneñ qaramağıña jeberelgen pulemetter aspanmen soğısıp jatır...
«Osı, yende meneñ de soğısqa kergenem şığar», — degen oy kelede.
Soğısqa kergen jerden oñay olja taba qoyarmın degen oy joq yede mende.
Alıstan jayqap, denesene qol tigezbey kele jatqan, bolat jamılğan,
tehnikalı jau, tetegen tappasañ oñay aldırmaytını jabayı soldat —
mağan da ayqın bolıp qalğan. Yende mene, öz közeme özem sene almay turmın.
Jau samoleteneñ bereue pulemet oğınan yeke jağına kezek teñselep, lıqsıp
tömen tüsep, jer bauırlay uşıp, özenge qularday tönep kelede. Beraq
qulağan joq. Jaralı tırnaday, jağada äreñ-äreñ soğılmay ayaqtarı
salbırap, arğı qabaqtan asıp kette.
— Quladı, quladı! — dede Volodya. Közemen yemes murnımen körep
turğanday, yeke tanauı jelpeldep ketepte.
Joq, samolet qulağan joq. Bezdeñ jaqqa qaray suğınıp barıp,
qayqayıp soltüstekke qaray orap baradı. Äle tömen äle jantalasıp uşıp
baradı.
— Bäreber qulaydı! — degen Petrdeñ oyına bäremez de qosılıp
turmız.
Yekenşe ber samolet jau jaq bettege qırqadan asa berde de, köperden yelu
metr jerge şanşıla tüste. Keude jağınan qara tüten burq yete tüskenen bez
añdap ülgergenşe, samolet qulap ta tüste. Yende sol qara tüten küreñ
qoşqıl jalınğa aralasıp, şanşılıp aspanğa şığıp baradı. Samoletteñ
jasıl sırın jalay jügerep, jalaqtap jürgen sarala jalın, qaptap ketken
sasıqküzenge de uqsap ketede. Sekerep atqıp, tez jüytkep jür.
— Qulağan degen mene, osı! — deyde Petr Volodyağa qarap. Volodyanıñ
köze jasaurap ketken şuñqırdıñ jar qabağınan basın qıltitıp, yerne
küber-küber yetede. Ärine, pulemetçikterge rahmet aytıp tur.
Basqa üş samolet oqqa elekpey joğarı köterelep kette. Qulağan samolet
gürs-gürs jarıldı da, jantayıp qulap, yende kölbey janıp jatır.
— Joldas serjant, körep keleyen, ruqsat yeteñez! — deyde Volodya.
— Tınış otır!
Jeñel samoletter bombaların bıtırata tastap, onşa zeyän yete almay,
keyen burıldı. Tüsep kele jatqan bombalar tamıp kele jatqan qan
tamşısınday sezelede. Jeñel bombalar onsız da oyılıp qalğan jer beten
anda-sanda ber burq yetkezep, yeşber zeyänsız ötte. Mınalar barıp ornına
qonğan soñ auır samoletter kelede. Oğan deyen tağı beraz jurttı ötkezep
alu kerek. Bügen jau öte joğarıdan bombalauğa tieste. Joğarı atatın auır
pulemetter ornap qalğanın belgen jau tömendey almaydı. Temer men ot
küşene senep alğan nemes äskere, adam qolınan keleten öjet qimılğa
barğanın yestegen yemespez. Sondıqtan köper üste bügen tolasıraq bolar dep,
jurttı jeñeşkelep ötkeze bastadım.
— Aspan! — degende burın qimıldap, lezde jım-jılas joq bolıp
keteten bosqın jurt, aspan tınıştala qalsa, tağı da tez jinalıp qaladı.
Qazerge ötep jatqandardıñ köbe solar. Yende tärtepke de üyrenep qalğan.
Äsker bölemdere kelep qalsa, oñay ığısıp jol berede.
— Äy, äy!.. Burıl, jol ber! Bular soğısuğa ketep baradı ğoy! Sen ber
basıña ber pana tabarsıñ! — desep qoyadı ber-berene.
Qur kimeleudeñ zardabın tartqan jurt, yende yeppen ötep jatır. Köper
arqılı kündez qalay ötkezudeñ ädesen de tauıp alğan seyäqtımın. Tünge
qaray jauıngerleremde köperdeñ aldına qoysam, kündez jol boyın örley,
är saydıñ, qabağına qoyam. Jayau jurt bolsa-bolmasa da tus-tusımızdan öze
ağılıp jatadı da, maşinalar men arbalılar kezegen sol saylarda tüzep
alıp köper aldına janjalsız kelede.
— Aspan! Aspan! — degen u-şu tağı bastaldı.
Köper habarın belep alıp uşqandarı belgele, auır samoletter
aspandap, joğarı kele jatır. Şap yetep, şañqıldasıp qalğan pulemetter
bul jolı yeşber qayran qıla almadı. Tömendeuge qorqıp, joğarıdan
tastalğan bombalar da aynala tüsep, äzer mardımdı zeyän keltere alğan joq.
Sonşa biekten qıldırıqtay ğana bop köreneten köperge däl tüseru de oñay
yemes. Onı yeke-üş künnen bere bayqap qalğan jurt jeñeşkelep kelep,
dürken-dürken ötep ketep jatır.
Jasırınıp jarqabaqtıñ astında otırğanımızda Petr özeneñ ber
bayqauın ayttı:
— Bayqaymısıñ, Kostya, nemester osı köperde buzğıları kelmeyde.
Qayta, özdere ötkenşe aman turuın teleyde, — dede.
Rasında da köper qasına jüz qadamday jaqın bomba tüspegen yeken.
Adam men maşina, qaru-qural toptanıp qalğan jerde qayta-qayta qoparıp,
astan-kesteñen şığarıp jürgen nemester, köperge onşa tüyelmepte.
Petrdeñ oyına bäremez de qosıldıq.
Äldeqaydan bezdeñ yeke kök qırği jarq yetep körende. Töbemezden aumay
qoyğan jaudıñ jiırmağa tarta «qoñır alasına» joğarıdan ala, köldeneñ
ber kilekte de, qaytıp oralmay ketep qaldı. Bultsız aspan kögelder jebek
şatırday jırtılıp ber qaldı da, qayta tındı. Jau samolettere ağaştı
jerlerde, say men jıra boyların süze bombalap jür. Är saydan şaşı
dudırap şığa kelgen äyelder aspanğa qarap judırığın tüyep, qarğıs
oqidı. Äldekemder balasınan, äldekemder ata-anasınan ayrılıp jatır.
Bereuler köperden ötep ülgerep, ölem şegenen uzap baradı. Bereuler sol
şekaradan asa almay qaldı.
Arbanıñ aldıñğı yeke doñğalağın zır qaqtırıp uşırıp, qır basında
jalğız jetekpen jegelgen yeke torı at şapqılap jür. Arbanıñ art jağı
joq. Şubatılıp ketken qos delbe keyde doñğalaqtıñ astına tüsep qalıp,
qattı yekpennen jılanday orşıp, joğarı köterelep barıp, qayta jerge
süyretelede. Şoşınğan jarau attar yende qaq jolğa tüsep alıp, köperge
qaray ağıp kelede. Qaq jolğa tüsken soñ doñğalaqtar da jerge ber tiep, ber
timey ketep baradı. Bar pärmenemen kele jatqan attar qazer köperge
soğıladı da, özenge qulap tüsede. Tas-talqan bop qirap, bereneñ üstene bere
qulap, keñ tanaularına su quyılıp tunşığıp ketede.
Joq, qulaştay sermegen küye attar tas köperde ber-aq gürs yetkezep öte
şıqtı. Yende äne, özenneñ arjağında, bomba tüsep janıp jatqan jalğız
üydeñ qasına barıp, añ-tañ bop tura qaldı. Mümken, ol osı attardıñ
talay toqtağan, talay jem jegen üye bolar.
— Munı nege örtegen? Yende bez qayda keremez? — degendey, yeke torı at
uzaq tañırqap turıp qaldı. Ülken aq qoraz ordañday basıp, attardıñ
aldına kelep tur. Tañ ata ayğaylağan da sol boluı mümken.
Surğılt sulıqtıñ jalbağayı jelkesen sabalap, qolında şıbırtqısı
bar uzın ber adam jügere basıp qır basına şıqtı da, alıstan attarın
tanığanday, jar astına yenteley tüsep kelede. «Qazalı qayda da ölede»
deyten bolu kerek, aspanğa anda-sanda ber qarap qoyıp, attarına qaray
uşıp baradı...
Töbede jürgen jau samolettere sirey bastadı. Böşke, tauıqtıñ
kürkese, balanıñ, besege, samauır, şelek seyäqtı bolmaşı berdemelerde
artqan ağaş arbalar jarqabaqtıñ astında äle tur yeken. Yeke qubaqan ögez,
dünie jüzende yeşber dürbeles bolmağanday, yeş närsede jumısı joq,
tınış qana küyes qaytarıp jatır. Kemperdeñ öze joq arbanıñ üstende.
Qazer mene, köperden ötep jüre beruene bolar yede, ögezderen tastap, jurtpen
berge boytasa jasauğa ketep qalsa kerek.
Say-saladan jurt tağı şığa bastadı. Uzın joldıñ boyında ubaq-
şubaq, şubalañdağan şañ körenede. Men köperge qaray bettedem.
— Orındarıña barıñdar! — dedem, är jerge buqqan joldastarıma
ayğay salıp.
Artımda Tolstov Volodya kele jatır yeken:
— Mä, teste! — dede, öze şaynap kele jatqan semez şujıqtıñ ber
jağın meneñ auzıma tığa berep. Qolı qap-qara bolğan yeken.
— Özen qasıñda jatır. Qolıñdı juıp alsañşı! — dep, şujıqtan
qapsıra testep, öz qolıma qarasam, meneñ qolım da qaramay jağıp
alğanday yeken. Yekeumez de mırs yetep külep jeberdek.
Bezdeñ tamaq jeuge qolımız bosaytın uaqıt — jau samolettere
bombanıñ astına alıp, okopqa aparıp yereksez jatqızğan keze boladı. Beraq
jer men kök qosıla jarılıp, astı-üsteñ düñkeldep turğanda tamağıñnan
as ötpeyde. Äbden aşığıp qalıppız. Men şujıqtı testep jatqanda
Volodya nandı yeke urtına büktep jatadı, ol şujıqqa auız salğanda nan
büktelep meneñ auzıma kerede. Külep te kele jatırmız...
— Mayor ber arba tamaq qaldırıp kette! — deyde Volodya,— bäre bar!..
Är jerden tura kelep, mağan jaqınday bergen joldastarımnıñ bäre de
berdemene şaynap kele jatır. Boyı däl yeke metr Semen Zonin ülken ber
şaraday aq bölkene jalğız opırıp kelede.
Bezdeñ tınıs alar kezemez de osınday alañ-bulañnıñ arası ğana. Jurt
janjalsız ötep jatsa, o da demalıs. Beraq onday sätte kezeñ de sirek qana
kezdesede.